door mr J. Wedeven
Een van de interessantste verhalen in de bijbel is het verhaal van aartsvader Jakob. Het bijzondere van deze parabel is, dat de lezer die te veel vasthoudt aan zijn solidariteit met de hoofdpersoon, de crux van het verhaal wel moet ontgaan. Dat is, denk ik, de reden dat het verhaal verkeerd is begrepen en onderbelicht is geraakt. Men ziet de dubbele bodem niet, omdat die verhuld is door de schrijver.
Wie het verhaal bekijkt met die verhulde onderlaag in gedachten
en vanuit het gezichtspunt van de schrijver, komt tot verrassende
ontdekkingen. Zo lijkt hij zich er terdege van bewust, dat hij de
lezer verleidt met de successen van zijn hoofdpersoon. Dat het
succes van Jakob telkens te danken is aan eigen bedrog, kan de
lezer gemakkelijk uit het oog verliezen. Zou de schrijver van
Genesis dan zoveel psychologisch inzicht hebben?
Dat denk ik wel. De humoristische passages in het verhaal doen
dat vermoeden. Wat hij de personages - vooral Jakob zelf - laat
zeggen als hij ze sprekend invoert, is vaak komisch en getuigt van
ironie die soms grenst aan sarcasme. Die spot krijgt meer kracht
voor wie de ‘bottom line’ ziet, het basismotief van het verhaal.
De schrijver laat slechts de gebeurtenissen spreken. Hij beschrijft
ze koelbloedig, met vaart en zonder commentaar. Zijn humor
komt op die manier goed tot zijn recht. Daar verraadt Genesis
even zijn eigen interpretatie. Toch laat de verteller steeds het
oordeel aan de lezer die het ironische van de situatie misschien
maar half begrijpt. Dat zal nog duidelijker zal worden.
Hoofdrolspeler Jakob verraadt vaak met zijn eigen woorden zijn
opportunistische natuur. Er komt nooit enige verbetering in zijn
verraderlijke mentaliteit, al lijkt dat, oppervlakkig bekeken, wel
zo te zijn. Te gemakzuchtige lezers zullen zich niet genoeg van de
hoofdpersoon weten te distantiëren. Weet de schrijver dat hij het
zijn lezers lastig maakt door Jakobs wandaden handig in te kleden?
En maakt hij daar gebruik van? Vast wel. Dat maakt het verhaal
subtiel, al is de clou erg cru.
Genesis geeft nooit commentaar in dit verhaal op één uitzondering
na. Nadat Jakob met zijn vrouwen, zijn slavinnen en al zijn vee
zijn weldoener Laban in de steek heeft gelaten, helpt de schrijver
toch een handje en zegt: “… en Jakob bedroog de arameeër
Laban door er heimelijk vandoor te gaan.” (Gen.31:20 ~ Nieuwe
Bijbel Vertaling). Maar dit is dan ook het belangrijkste moment.
Terecht heeft de Genesisverteller dat voorzien van een toelichting.
Een half hoofdstuk verder zien we hoe Laban hem aanklaagt en
hoe een kwade Jakob zijn oom schoffeert en de zaken omdraait.
Daar komt het op neer, in mijn woorden. En alsof het nog niet
duidelijk genoeg is, wordt in contrast met die tirade van Jakob
daartegenover geplaatst een al te verstandig antwoord van de
gedupeerde Laban. Die sluit toch vrede met zijn egoïstische neef.
Alleen omdat hij machteloos staat: mijn woorden. De schrijver
laat het oordeel aan de lezer.
Dan komt als klap op de vuurpeil Jakobs uitermate sluw
uitgespeelde verzoening met zijn broer, waarmee hij zich zou
moeten rehabiliteren. Hij heeft vernomen dat Ezau hem wil
doden. Ezau, die hij vreselijk bedrogen heeft, vergeeft hem en
verzoent zich met hem, maar hij wordt daarbij alweer voor de
mal gehouden door zijn ontaarde broer. Dat valt niet erg op in het
verhaal.
Ja, daar heb je nu zoiets. De lezer laat zich hier snel meeslepen
door de “goede” afloop. De held van de parabel laat zijn broer
(die daar niet van gediend is) verder aan zijn eigen lot over. En hij
doet dat liever stiekem, omdat hij dan echt van hem af is. Dat
kunnen we ons voorstellen. Zeker nu zonet nog engelen aan hem
waren verschenen. En zoals de waard is, vertrouwt hij nu eenmaal
zijn gasten. Of dat wel zo’n mooie manier van doen is voor een
opportunist, die heel wat had goed te maken, is een andere
kwestie. De morele lakmoesproef die de schrijver hier heeft
ingebouwd, is onverbiddelijk.
Jacob is nu uitgespeeld en heeft gewonnen. Het eigenlijke verhaal rond Jakob is uit. Toch niet helemaal. Er volgt onmiddellijk hierna een enorme opdoffer, alsof de schrijver ons de naargeestige clou van de hele geschiedenis wil inpeperen. Zijn zonen plegen bedrog om een naburige stad te kunnen uitmoorden. Jakob, wiens actieve rol is uitgespeeld, veroordeelt dat vanwege praktische bezwaren.
Lees verder >>>Copyright © 2014 - 2017 mr. J. Wedeven, Groningen