mr. J. Wedeven, 2020
Het woord communicatie laat zich gemakkelijk analyseren. Com- betekent samen en unus is één.
Communicatie betekent verbinding (van Dale, 8e druk). Ook in het woord conversatie betekent de eerste lettergreep samen, en –versatie slaat op het gesprek/het onderhoud dat wederzijds is. We wisselen boodschappen uit c.q. non-verbale signalen, om overeenstemming te bereiken. Die overeenstemming kan variëren van een agreement to disagree tot volledige consensus.
Zo’n agreement komt af en toe voor in de politiek als twee partijen tot overeenstemming komen met uitzondering van één controversieel onderwerp. Die ene strijdbijl wordt begraven. Ook gebeurt het wel dat twee staatshoofden niets bereiken op een topconferentie. Maar in de gezamenlijke persverklaring heet het dat er weliswaar meningsverschillen zijn, maar dat openhartig is gesproken in een goede sfeer. Dat getuigt van wederzijds respect. Er is allicht uitzicht op vooruitgang. De communicatiekanalen blijven open.
Non-verbale signalen als toevoeging aan verbale signalen zijn waar te nemen in elk praatprogramma. De presentator en zijn gasten gesticuleren wild zodra ze aan het woord zijn. Ze praten haastig en soms sensatiezuchtig. Dat alles maakt een chaotische indruk.
Communicatie- in idealistische zin - is met elkaar in gesprek gaan en blijven, om ondanks meningsverschillen verbinding met elkaar aan te gaan in onderlinge gelijkwaardigheid en met eerbied voor de persoon van de ander en diens integriteit, en zonder oppervlakkige oordelen of vooroordelen.
Voeren twee personen een gesprek, dan kan de communicatie zich ontwikkelen richting consensus, mits de rollen van spreker en luisteraar regelmatig gewisseld worden.
Wat de spreker beweert, zijn output, is tot stand gekomen door feedback: hij toetst wat hij wil zeggen aan zijn input, zijn informatie. Zijn output is vervolgens input voor zijn gesprekspartner, de luisteraar.
Daarnaast heeft de luisteraar zijn eigen informatie als input. Ook zijn output, zijn antwoord aan de vorige spreker, is het resultaat van feedback. “Informatie” wil zeggen: relevant geachte informatie.
Luisteren is belangrijker dan spreken. Spreken is zilver, luisteren is goud. De goede verstaander probeert de spreker goed te begrijpen en vraagt zonodig om verduidelijking. Luisteren is meer dan alleen maar “downloaden” wat in het eigen straatje past. Echt luisteren is informatief luisteren, met een open houding en met inlevingsvermogen, en ook met inclusiviteit – daar kom ik nog op terug. Zwijgen is het begin van luisteren, luisteren naar de ervaringen van anderen.
Beide gesprekspartners dienen strikt onderscheid te maken tussen feiten en meningen. Anders ontstaan misverstanden. Ze verschillen enorm van elkaar en toch liggen ze vlak naast elkaar.
Informatie bestaat uit gegevens en feiten. Gegevens zijn data zoals maten en gewichten. Feiten zijn gebeurtenissen c.q. daden die werkelijk hebben plaatsgevonden. Maar welke informatie is relevant en welke niet? Dat is een kwestie van interpretatie, dus iets subjectiefs. Een feit is iets objectiefs, maar de relevantie ervan is iets subjectiefs, een mening.
Een mening is subjectief en kan dus niet waar of onwaar zijn. Een mening kan wel juist zijn of onjuist. “Een kapitein van een vrachtschip hoeft een wanhopige drenkeling niet te redden” is een onjuiste mening: in strijd met het zeerecht. De bewering 1/0 = 1 is niet zozeer onwaar als wel onjuist: 1:0 is niet gedefinieerd in de gebruikelijke wiskunde.
Tijdens de Cuba-crisis begin jaren 60 lieten president Kennedy en zijn staf het reële gevaar van een kernoorlog als irrelevant buiten beschouwing om onmiddellijk te kunnen handelen. Zij lieten Cuba afschermen door oorlogschepen. Erg riskant. Na onderhandelingen trok Kroestjov zijn kernwapens terug, maar ook Kennedy deed, zij het in het geheim, concessies. Zij onderhandelden per brief. Na de crisis werd een hotline ingesteld om een kernoorlog te voorkomen.
Het is van belang niet te snel te oordelen. Het is beter om na informatie, beraad en communicatie een weloverwogen, goed gemotiveerde mening te vormen. Feedback maakt deel uit van het communicatieproces. Wie te snel oordeelt, kijkt niet meer objectief, maar selectief naar de feiten. Dat levert een oppervlakkige mening op als van de eerste de beste demagoog. Wie gemakzuchtig en te snel oordeelt, raakt bevooroordeeld. Iedereen is min of meer geprogrammeerd door de cultuur waarin hij of zij opgroeit – goed om te beseffen.
Het communicatieproces staat of valt met feedback. Zoveel is duidelijk. Feedback is een veel voorkomend “mechanisme”. Een thermostaat is een duidelijk voorbeeld. Maar ook een stuurman houdt zijn schip op koers door middel van feedback. Een minister of een regering, gesteld voor een netelige kwestie, raadpleegt belangenbehartigers, het maatschappelijk middenveld, deskundigen – om niet te spreken van zelfbenoemde deskundigen van dure adviesbureaus – en per slot van rekening het parlement dat het laatste woord heeft, om tot maatregelen te komen. Men pleegt feedback om “draagvlak” te verkrijgen, acceptatie.
Twee gesprekspartners die goed naar elkaar luisteren, plegen feedback: wat de een beweert, neemt de ander in aanmerking (door feedback) in zijn denkproces. Binnen het denkproces toetst die ander (door feedback) hetgeen hij wil antwoorden aan zijn informatie: de gegevens en de feiten die hij relevant vindt. [Waar ik “hij” schrijf, kan ook steeds “zij” worden ingevuld.] Bij die feiten hoort de mening van de ander as a matter of fact. Een feedbackproces ziet er zo uit:
Input -> (denk)proces ofwel black box -> output en feedback terug naar input.
Er is nog een derde vorm van feedback, binnen het denkproces. De voorlopige mening op grond van de input wordt getoetst door feedback aan de morele criteria, die van toepassing worden geacht.
De vraag is dus: is een bepaalde mening moreel verantwoord? Deze vorm van feedback noem ik interne dialoog. Is wat de ander meent rechtstreeks in strijd met de eigen morele criteria, dan kan die mening meteen worden afgekeurd. Etnisch profileren in negatieve zin door politie, door een bedrijf of instelling of door een persoon kan categorisch worden afgekeurd, omdat het in strijd is met het gelijkheidsbeginsel (art. 1 GW). Het is discriminatie, onderscheid maken in de negatieve zin des woords. (Positieve discriminatie bestaat ook en is iets heel anders).
Het komt echter voor dat verschillende normen of waarden tegelijk van toepassing zijn. Bijv. vrijheid van meningsuiting enerzijds en anderzijds het verbod van discriminatie. Is een bepaalde uiting discriminatoir te noemen? Is godsdienstvrijheid belangrijker dan vrije meningsuiting, of juist niet?
Dan zal in het concrete geval een keuze moeten worden gemaakt. Vrijheid is geen onbeperkte vrijheid zodra de ander in beeld komt.
Voor die interne dialoog is een voorwaarde dat het denken principieel denken is, zoals elders op deze website bepleit in “Recht en religie” en ook in “De amorele kwaliteit van het moderne denken”. Dialoog betekent samenspraak. Hier vindt de samenspraak plaats in het denken, het delibereren. In het amorele denken van de materialistische levensbeschouwing wordt de erkenning van het geweten toegevoegd, om al te dwaze uitkomsten te vermijden.
Het inclusieve denken laat zich beter identificeren, als we eerst het exclusieve denken verkennen.
De exclusieve denker neemt andere meningen niet in aanmerking. Die sluit hij uit. Hij verabsoluteert zijn eigen mening. Hij beschouwt zijn mening als de waarheid. In totalitaire staten geldt de mening of de propaganda van het regiem als de enige toegestane mening, als ging het om de waarheid. Zo wordt de bevolking geïndoctrineerd, voor zover mogelijk.
De dissidente organisatie in communistisch Tsjecho-Slowakije genaamd Charta 77 beriep zich op de mensenrechten – de internationale mensenrechtenverdragen zijn een grote verworvenheid van vlak na de Tweede Wereldoorlog - waaraan de Tsjecho-Slowaakse president zich had gecommitteerd in Oslo. Dat was slim en effectief. Charta 77 kreeg veel steun en werd wereldwijd bekend.
Lees verder >>>Copyright © 2020 mr. J. Wedeven, Groningen