Jan Wedeven, 21 augustus 2023
Heeft het leven zin? Het leven heeft op zichzelf helemaal geen zin – dat hoor je weleens zeggen door mensen met een atheïstische of nihilistische instelling. Heeft het leven op zichzelf enige zin? Die vraag is verkeerd, want het leven staat niet op zichzelf, nooit. Het eigen leven is onbestaanbaar zonder het leven van anderen, zonder interactie met anderen. We zijn sociale dieren en het doet ons deugd als we goed met elkaar omgaan.
Is een gelukkig leven het doel of de zin van ons leven? Is een deugdzaam leven een gelukkig leven? Misschien. Ik kom hier bij het ietwat hachelijke onderwerp van de deugden en de ondeugden. Die laatste vormen een onaangenaam onderwerp, reden dat er weinig over is geschreven. Ik ga het echter niet uit de weg. Klassieke deugden zijn moed, matigheid, wijsheid en rechtvaardigheid. Het tegendeel daarvan zijn ondeugden.
Ondeugden veroorzaken het menselijke kwaad in de wereld. Schijnheiligheid, hebzucht, zedenloosheid en jaloezie zijn lelijke drijfveren. De ergste ondeugd is mijns inziens de nijd. Onverschilligheid kan leiden tot nijd en sadisme. Voor de zonde, de misdaad, tegen de heilige geest is er geen vergeving in het Christendom. Nijd komt voort uit afgunst en wraakzucht. In het Bijbelverhaal van Josef, de lieveling van zijn vader, en zijn broers, gooien die broers Josef in een put en laten hem daar achter uit afgunst en nijd.
Toen driftige, nijdige mensen Jezus wilden stenigen (Joh.: 10:13) op instigatie van de Schriftgeleerden, zei hij: om welke goede daad willen jullie mij stenigen? En hij wist te ontsnappen in de verwarring. Het menselijke kwaad in optima forma is de nijd. Eén opmerking nog hierover: de nijdige die zich uitleeft, maakt zich minderwaardig tegenover zijn mikpunt, en zo escaleert de agressie. Nijd veroorzaakt een malafide wil. Wie vals wordt beschuldigd, kan zich lang niet altijd vrijpleiten.
Deugden ontwikkelen zich in de oefening of beproeving van het leven. Het zijn eigenschappen van een goed karakter. Ons gedrag wordt niet alleen bepaald door de ratio, maar ook door emoties, hartstochten en affecten. Ik denk aan moed, matigheid, zedelijkheid, bescheidenheid, grootmoedigheid en oprechte verontwaardiging. En last but not least vergevingsgezindheid. ‘Eerlijkheid gebiedt’ is de voornaamste stelregel in het leven.
Deugdzaamheid is geen garantie voor geluk, een gelukkig leven, want het kwaad treft goede mensen, juist hen. Ik denk niet dat mensen die jaloers of nijdig zijn aangelegd, erg gelukkig zijn; niet wanneer ze hun ondeugden niet kennen en bestrijden. Zoals de waard is vertrouwt hij zijn gasten zonder in de spiegel te kijken. Is opofferingsgezindheid een deugd? Bij het strijden tegen kwade machten en voor gezonde idealen is opofferingsgezindheid heldhaftig en niet voor iedereen weggelegd. Wat te denken van de dominee die onderduikers weigert “vanwege de was”? Niemand is verplicht heldhaftig te zijn, maar die uitvlucht was niet nodig.
Is een deugdzaam leven een gelukkig leven? Geluk is soms als een vluchtig parfum. Plaisir d’amour ne dure qu’un moment. We herinneren ons gelukkige periodes, die we destijds heel normaal en vanzelfsprekend vonden, nietwaar? Later pas kunnen we weten of we nu gelukkig zijn, vreemd genoeg. En zoals de dichter J.C. Bloem zegt: het had nog zo veel erger kunnen zijn.
Copyright © 2023 mr. J. Wedeven, Groningen