mr. J. Wedeven, 2014
Die beide tendenzen (gedogen en privatiseren) in aanmerking nemend en daarbij optellend de moeizame wisselwerking met andere culturele invloeden, kunnen we ons afvragen of de vrijgevochten en welvarende westerse landen hun eigen vrijheid wel aankunnen.
Er is dus alle reden de vraag op te werpen: Wat heeft vrijheid voor ons te betekenen, voor onszelf en voor onze maatschappij? Er is haast geen wezenlijker begrip dan vrijheid. Laten we ons dus eens verdiepen in dat begrip.
Woordenboeken geven vaak een omschrijving aan de hand van het tegendeel: ongebondenheid, onafhankelijkheid, het tegenovergestelde van slavernij. Toch valt er ook in positieve termen wel iets te zeggen over vrijheid.
Autonomie, in de betekenis van zelfstandigheid van de wil, is een voorwaarde voor onze vrijheid. Dat lijkt misschien zo. Beter gezegd: autonomie is een zeer belangrijk onderdeel van vrijheid. Misschien wel het voornaamste bestanddeel.
Zijn wij werkelijk vrij? Pasklare antwoorden zijn natuurlijk niet voorhanden. Maar we kunnen dit soort vragen wel onderzoeken.
De mogelijkheid die je hebt (dat wil zeggen het vermogen) in theorie, om je wil (vrij) te bepalen, kun je los zien van de mogelijkheid om daar vervolgens naar te handelen - dus uitvoering te geven aan een eenmaal genomen beslissing.
Een cruciaal punt is dat je niet iemand verantwoordelijk kunt stellen voor zijn eigen daden als je er niet vanuit gaat dat hij bij machte is zijn wil zelfstandig te bepalen.
We moeten vrij kunnen zijn als we willen. Dat is een geloof, een assumptie. Een vooronderstelling. Het is een uitgangspunt dat eigenlijk onontkoombaar is. De mens is zelfs bedoeld om vrij te zijn. Ook dat is een geloof. Goed begrip van vrijheid creëert ruimte en kan angst teniet doen.
“I am the master of my soul, I am the master of my spirit”. Zo luidde het devies van Nelson Mandela. Hij zei het als verzetsleider, vrijheidsstrijder, en als gevangene in zijn cel. Zijn geestkracht bleef ongebroken in zijn langdurige gevangenschap. En later, toen hij terugtrad als president van zijn land, sprak hij zich in deze bewoordingen uit met zijn welluidende stemgeluid. Hij heeft het waargemaakt. Hij zei het als navolger van Christus. Dat zijn zijn woorden.
Een individu dat zijn vrijheid in praktijk wil brengen, ziet zich genoodzaakt om zichzelf - zijn vrijheid - te binden aan regels: normen waarvan hij vindt dat anderen zich daar net zo goed aan hebben te houden tegenover hemzelf. Hij zou zich daartoe genoodzaakt moeten achten als hij zijn eigen vrijheid en die van anderen serieus neemt. Hij is immers niet alleen op de wereld. (In plaats van ‘hij’ en ‘zijn’ kun je natuurlijk ook steeds ‘zij’ en ‘haar’ lezen). Deze individuele noodzaak, plicht, is het algemene vereiste dat Emanuel Kant betitelde als ‘de categorische imperatief’.
Algemene waarden en uitgangspunten, in het bijzonder die algemene categorische verplichting, scheppen een kader voor de meer specifieke normen. Die laatste fungeren als leidraad in een concrete situatie. Nu eens geeft een specifieke leidraad alleen bepaalde randvoorwaarden aan, dan weer is hij dwingender in zijn uitwerking.
Het paradoxale in het begrip vrijheid is dus dat iemand zich dient te binden om zijn / haar vrijheid gestalte te geven, opdat diezelfde vrijheid niet worde ondermijnd. Als je het zo bekijkt is iemand die ‘gewoon’ z’n eigen zin doet zonder zich van wie of wat ook iets aan te trekken, absoluut niet vrij. Dat klopt ook wel. Iemand die zich volslagen willekeurig zou gedragen, zou in de grootst mogelijke problemen geraken. Tolerantie ten aanzien van zulk gedrag, bijv. in de vorm van gedogen door de wetgever, is dus niet bevorderlijk voor de vrijheid.
Vrijheid is dus eigenlijk een normatief begrip. Het is niet zonder meer hetzelfde als ongebondenheid. Men benadert het hele begrip ook wel totaal anders: je zou vrijheid ook kunnen beschouwen en definiëren als absolute wilsvrijheid. Als je het woord vrijheid op die manier wilt verstaan, staan de nodige beperkingen van die vrijheid op grond van ethiek helemaal los van het begrip vrijheid. In de benadering welke ik hier volg, staat of valt ‘vrijheid’ met ethiek.
Lees verder >>>Copyright © 2014 - 2017 mr. J. Wedeven, Groningen